بررسی تحلیل تکوین جرم در فضای مجازی با تأکید بر قوانین کیفری ایران

از لحاظ لغوی در فرنگ­های مختلف سایبری به معنای مجازی و غیر ملموس و مترادف واژه انگلیسی Virtual است که با توجه به گستردگی مفهوم سایبر و اطلاق آن به تمام افعال و اقدامات واقع شده در محیط شبکه­های بین المللی بی شمار بودن مصادیق سایبر به توصیه متخصصان و دانشمندان صاحب نام این رشته یافتن معادل و ترجمع آن به زبان­های دیگر مجاز نمی­باشد، چرا که به عقیده این صاحب نظران با توجه به بسط مفهوم لغوی این واژه در سطح بین المللی آن را تبدیل به یک لغت بین المللی نموده و ترجمه آن و یا یافتن معادلی که برای آن ممنکن است دایره­ی مشمول و مفهوم آن را محدود نماید لذا توصیه می-شود همانند تلفن که در سطح بین المللی یکسان بوده و تمامی نقاط جهان به یک معنی و لفظ مشترک به کار می­رود واژه سایبر نیز به یک لفظ مشترک بین المللی استعمال شود.1
علیرغم آنچه اشاره شد در زبان فارسی سایبر را مجازی و اِسپیس را فضا ترجمه نموده­اند و ترکیب آن را فضای مجازی گویند و حتی ترکیب­های دیگری مثل جامعه مجازی، شهروند مجازی و فروشگاه­های مجازی و … از آن ساخته­اند. اخیراً معادل واژه سایبر در فارسی، فضای تولید و تبادل اطلاعات «فنا» عنوان می­شود.1
از نظر تعریف فضای مجازی«سایبر اِسپیس» به چند نمونه از تعاریف در سطح بین المللی نیز در ذیل اشاره می­گردد:
مجموعه به هم پیوسته موجودات زنده از طریق رایانه و ارتباط راه دو بدون در نظر گرفتن جغرافیایی عینی.2
فضا و اجتماع شکل گرفته توسط رایانه، شبکه­های رایانه­ای و کاربران است به عبارتی یک دنیای مجازی که کاربران اینترنتی وقتی online هستند موجودیت پیدا می­کنند.3
یک ناحیه واقعی که فعالیت­های در این فضا اتفاق می­افتد از جمله تبادل اطلاعات و راه­هایی برای تجمع اطلاعات محیطی است مجازی و غیر ملموس موجود در فضای شبکه­های بین المللی ( این شبکه­ها از طریق شاهراهای اطلاعاتی مثل اینترنت به هم وصل هستند که در این محیط تمام اطلاعات راجع به روابط افراد، فرهنگ­ها و ملت­ها و کشورها و به طور کلی هر آنچه در کره خاکی به صورت فیزیکی و ملموس وجود دارد به صورت نوشته، تصویر، صوت و اسناد ) در یک فضای مجازی به شکلی دیجیتالی وجود داشته و قابل استفاده در دسترس استفاده کنندگان و کاربران می­باشد و به طریق رایانه اجزای آن و شبکه­های بهم پیوسته مهم مربوط می­باشند.4
لذا می­توان گفت ( در رابطه با مفهوم سایبر تعریف خاصی در فارسی وجود ندارد و دانشمندان مختلف معتقدند با یافتن معادل برای آن ممکن است دایره مشمول و مفهوم آن را محدود نمایند، لذا توصیه می­شود واژه سایبر به یک لفظ مشترک بین المللی استعمال شود.
 
 
 
گفتار دوم) تاریخچه جرایم در فضای مجازی (سایبر اِسپیس)
گروهی معتقدند که ایجاد فضای سایبر در زمان اختراع تلفن توسط الکساندر گراهام بل در 1876 پا به عرصه گیتی نهاد، چرا که پیش از این رویدادهای بشر محدود به روابط و تماس­های فیزیکی بود و بشر تصور نمی­کرد هیچ­گاه بتواند فراتر از دنیای فیزیکی خود با دیگران ارتباط برقرار نماید، اگر چنین قدمتی را برای ایجاد فضای مجازی در نظر بگیریم می­توان گفت با ورود این تکنولوژی به داخل هر کشور تاریخچه ورود فضای مجازی به داخل آن کشور دانست و در واقع اولین اقدامات خلاف قانون اعم از فعل یا ترک فعلی که جرم انگاری شده باشد در حیطه این تکنولوژی را می­توان اولین جرایم ایجاد شده در فضای مربوطه را اولین جرایم آن در کشورها دانست ولی عموم مردم فضای مجازی را با اختراع کامپیوتر (رایانه) همسان می­دانند و معتقدند که ایجاد چنین فضای همزمان با ایجاد پیدایش رایانه­ها بوده، لذا باید اشاره­ای به پیدایش رایانه نمود.
اینترنت در سال 1964 توسط محقق بنام پائل باران () در شرکت  (راند) ابداع شد، وی به دنبال روش برای مطمئن سازی ارتباط پنتاگون (وزارت دفاع ایلات متحده آمریکا) با اعضای ارتش در هنگام حمله واقعی اتمی بود و یک شبکه ارتباطات رایانه­های غیر متمرکز را پیشنهاد کرده که در آن رایانه مرکزی وجود نداشت.1
چون آنها می­دانستند که سیستمی که تنها دارای یک رایانه مرکزی باشد در مقابل صدمات وارده آسیب پذیر خواهد بود، لذا تصمیم گرفتند به جای آن که اطلاعات را در یک رایانه جمع­آوری، ذخیره و پردازش نمایند، آن را در تعدادی رایانه که در جاهای مختلف و دور از همدیگر هستند قرار داده و از طریق خطوط تلفنی بین آنها ارتباط برقرار کنند. و صدمه به قسمت­های مهم و حیاتی سیستم­های ارتباطی و عدم توانایی یک مسیر برای ارسال اطلاعات، سایر سیستم­های مربوط به تأسیسات نظامی در اطراف کشور از طریق مسیرهای دیگر با هم به تبادل اطلاعات می­پردازند.2
بر این اساس آژانس پروژه تحقیقاتی پیشرفته(آرپا)3 که بخشی از وزارت دفاع محسوب می­شود پیش نمونه اینترنت را در سال 1969 با عنوان آرپانتبا همکاری چندین دانشگاه ایجاد کرد. علاوه بر وزارت دفاع آمریکا دانشگاه­های کالیفرنیا در لس آنجلس و سانتا باربارا،  یوتا و مؤسسه تحقیقاتی استفرد، در همان  ابتدا به آپارانت  متصل  شدند  در سال 1971 آرپانت گسترش  یافت  و  دانشگاه ­ها و آژانس ­های  دولتی
بیشتری را در بر گرفت که دانشگاه هاروارد و مؤسسه صنعتی ماساچوست و سازمان ملی هوانوردی و فضایی آمریکا را شامل می­شد.1
در سال 1986 بنیاد ملی علوم آمریکا (NSF) یک سیستم ارتباط بین شبکه­ای با مسیر طولانی را به وجود آورد و نام آن را «ان. اس. اف. نت» () گذاشت این شبکه قادر به برقراری ارتباط با آرپانت نیز بود(ان. اس. اف. نت) شبکه­های دیگری نیز ایجاد کرد که همگی از پروتکل­های (تی. سی. پی. آی. پی) استفاده می­کردند. در همین زمان شبکه­های رایانه­ای زیادی به این دو شبکه متصل شدند. بدین ترتیب شبکه­های رایانه­ای (ان. اس. اف. نت) با کمک آرپانت تبدیل به ستون فقرات اینترنت شد. در سال 1989 آرپا مدیریت آرپانت را متوقف کرد، چرا که آرپانت بر اثر مجمتع شدن با شبکه­ای دیگر تبدیل به اینترنت شده بود و عموم مردم می­توانستند از خدمات ان استفاده کنند.2
لذا با این اوصاف تاریخچه مشخص از پیدایش جرایم اینترنتی وجود ندارد ولی به هر حال این دسته از جرایم را باید زائیده و نتیجه تکنولوژی ارتباطی و اطلاعاتی دانست و بر اساس مطالعات صورت گرفته منشاء پیدایش جرایم اینترنتی به قضیه رویس برمی­گردد: او که بعد از بی مهری مسئولان یک شرکت فروش عمده میوه و سبری به عنوان حسابدار آنها انتخاب می­شود از طریق کامپیوتر اقدام به حسابرسی کرده و با تغییر قیمت­ها و تنظیم درآمد جنس، مبلغی از مراجع آن کاهش و به جای خاص واریز می­کند.
رویس با ظرافت خاص قیمت­ها را تغییر می­داد، بعد از آن با نام 17 شرکت محل و طرف قرار داد چک­های جعلی صادر و از آن حساب برداشت می­کرده به طوری که در کمتر از 6 سال بیش از یک میلیون دلار به دست آوردهاست، اما به علت نداشتن مکانیزم برای توقف این روند، رویس خودش را با محاکم قضایی معرفی می­کند و به 10 سال حبس محکوم می­شود. بدین ترتیب زمینه جرم رایانه­ای شکل می­گیرد و دادگاه را به تدوین قوانین مدون وا می­دارد.3
لذا به طور کلی تحول تاریخی جرایم رایانه­ای را از مان پیدایش رایانه تا اوایل هزاره سوم می­توان به سه نسل طبقه­بندی نمود. نسل اول این گونه جرایم که تا اواخر دهه 80 مصداق داشت تحت عنوان جرایم رایانه­ای بیان گردید که بیشتر شامل سرقت و کپی برداری از برنامه­ها و جرایم علیه حریم خصوصی در رایانه بود که با گسترش تکنولوژی تبادل اطلاعات و ارتباطات بین المللی در دهه 90 جرایم نسل دوم تحت عنوان جرایم علیه داده­ها نمود بیشتری پیدا نمود، به طور که در این دهه تمامی جرایم
علیه تکنولوژی اطلاعاتی، ارتباطی، رایانه­ای، ماهواره­ای و شبکه­های بین المللی تحت عنوان جرایم علیه داده­ها اطلاق می­شود.
در اوسط دهه 90 با گسترش شبکه­های بین المللی و ارتباطات ماهواره­ای نسل سوم جرایم رایانه­ای، تحت عنوان جرایم مجازی(سایبر) یا جرایم در محیط سایبر شکل گرفته است که با توجه به ماهیت خاص خود بیش از هر زمانی نظامات حقوقی را به خصوص در حقوق جزای ماهوی و حقوق جزایی بین الملل و آئین دادرسی دچار چالش­های جدی نموده است. پیشینه تاریخی جرایم ناظر به توسعه و تحول جهانی «تکنولوژی اطلاعاتی» به دهه 1960 بر می­گردد، زمانی که اولین مواردی که بدان «جرم رایانه­ای» نام نهادند، به مطبوعات عمومی و مجلات علمی آن زمان منعکس شد، این موارد در برگیرنده ظهور اولیه و ساده به کارگیری رایانه شامل جاسوسی رایانه­ای، خرابکاری رایانه­ای و سوء استفاده غیر قانونی از سیستم­های رایانه­ای بود.
از اواسط دهه 1970 مطالعات تجربی در مورد جرایم رایانه­ای آغاز شد. این مطالعات تعداد محدودی از جرایم رایانه­ای را مطرح نمود اما در همان زمان تعداد بسیاری جرایم رایانه­ای صورت گرفته بود که یا گزینش نشده بود یا اصولاً شناخته شده نبود، از نمونه این جرایم می­توان به قضیه «امریکن اکویتی فوندینگ» در آمریکا(کلاهبرداری از طریق سوء استفاده از 56 هزار مورد بیمه به ارزش حداقل 30 میلیون دلار) و قضیه «هراشتات» در آلمان ( مربوط به معاملات ارزی خارجی به ارزش چند میلیون دلار که منجر به ورشکستگی بانک هراشتات در سال 1974 و ورود ضرر بالغ بر 2/1 میلیون مارک آلمان به مشتریان گردید) اشاره نمود.
دیدگاه عمومی و عملی در مورد جرایم رایانه­ای در دهه 1980 به گونه­ای بنیادین تغییر یافت، مشخص گردید که جرم رایانه­ای محدود به جرایم اقتصادی نبوده و سایر زمینه­ها را هم که جنبه­ی اقتصادی ندارد مثل دستکاری رایانه بیمارستان یا تعدی نسبت به حریم خصوصی زندگی دیگری را نیز در بر می­گیرد. در اواخر این دهه و با پیشرفت سریع تکنولوژی اطلاعات، بیشتر نظرها در زمینه­ی جرایم رایانه­ای به انتقال غیر قانونی سرمایه­ها با استفاده از ابزار الکترونیکی مانند سامانه­های خود پرداز، ویروس­های رایانه­ای و کرم­های رایانه­ای و نفوذ یابندگان و همچنین جعل اسناد با استفاده از رایانه معطوف شده بود. خطر خراب کاری خصوصاً در سال 1989 آشکار شد، زمانی که در تحقیقات جنایی در جمهوری فدرال آلمان خرابکاری (نفوذ یابندگانی) آلمانی شناسایی شدند که با استفاده از شبکه­های اطلاعاتی بین المللی داده_­­ها توانسته بودند به اطلاعات خارجی محرمانه آمریکا انگلستان و چند کشور دیگر دست یافته و این اطلاعات را به سرویس امنیتی روسیه بفروشند (باستانی، برومند، 1383)
تقریباً در همان اوان خطر ویروس­ها و کرم­های رایانه­ای آشکار شد زمانی که کرم اینترنتی که توسط یکی دانشجوی آمریکایی ساخته شده بود در طی چندین روز نزدیک به 6000 سیستم رایانه­ای متصل به شبکه جهانی اینترنت را مختل نمود.
در دهه 90 میلادی همزمان با رشد سریع تکنولوژی رایانه و فراگیر شدن شبکه جهانی اینترنت جرایم رایانه­ای شکل و ابعاد جدیدی به خود گرفته است در این دهه علاوه بر جرایم شناسایی شده می­توان به جرایم جدیدی از قبیل قاچاق کلمات رمز در اینترنت جرایم در محیط مجازی یا جرایم سایبری، جرایم مولتی مدیا (چند رسانه­ای) اشاره نمود فعالیت­­های فراملی مجرمانه در خصوص جرایم رایانه­ای و اینترنتی امروزه ابعاد جدیدتری یافته و روز به روز به گستردگی آن افزوده می­گردد. به طوری که برخی از مؤسسات و سازمان­های بین المللی در این زمینه اقداماتی نمودند که ذیلاً به آنها اشاره می­شود.
تصویب موافقتنامه جرایم رایانه­ای در سال 1986 – 1985 توسط شورای اروپا که نتیجه تلاش سازمان همکاری و توسعه اقتصادی اروپا (OECD) کمیته تخصص شورای اروپا، سازمان ملل و انجمن حقوق جزاء (AIDP) می­باشد که هر یک از سازمان­های مذکور گام­های بلندی برای تدوین قوانین مرتبط به جرایم رایانه­ای بردشاته و تقسیم بندی­های در ارتباط با این گونه جرایم پیشنهادی نموده­اند.
در سال 1989 کمیته تخصص شورای اروپا در خصوص جرایم رایانه­ای پس از بررسی نظریه­های ارائه شده توسط سازمان همکاری و توسعه اقتصادی اروپا (OECD) و نیز بررسی­های حقوقی دو فهرست تحت عنوان فهرست حداقل یا اجباری و فهرست اختیاری برای تدوین و یکنواخت نمودن سیاست جنایی مربوط به جرم رایانه­ای به شورای اروپا پیشنهاد نمود که مورد تصویب واقع شد در سال 1994 انجمن بین­المللی حقوق جزا (AIDP) در نشست خود یک­سری اعمال و افعال را به عنوان جرایم مستقل رایانه­ای تدوین نمود تا این که بالاخره شورای اروپا در 23 نوامبر سال 2001 میلادی مبادرت به وضع موافقتنامه جرایم رایانه­ای نمود که بدون شک نتیجه سال­ها تلاش مستر آن شورا و سازمان­های مختلف بین­المللی بوده است. لازم به ذکر که این موافقتنامه در چهار فصلی و چهل و هشت گفتار تصویب شده است1.
در هر یک از کشورها به تناسب ورود این تکنولوژی جرایم مربوط به فضای مجازی در آنها شیوع پیدا نمود.
در خصوص تاریخ وقوع جرایم در فضای مجازی نمی­توان وقوع آن را به سال 1341 که رایانه وارد ایران شد همزمان دانست. کاربرد رایانه در سال­های اولیه بسیار محدود بوده و در دهه 50 و 60 کم کم بر
 
تعداد رایانه­های موجود در ایران و همچنین وسعه برنامه­های افزوده شد به دلیل عدم وجود قانون مدرن و آمار دقیق از جرایم و سوء استفاده از رایانه نمی­توان تاریخچه­ای مشخص بیان نمود.لیکن در اواخر دهه 1360 مواردی از تخلفات رایانه­ای به صورت کپی و تکثیر غیر مجاز نرم افزارها نمود پیدا کرده است که تا اواسط دهه 70 نیز اکثر تخلفات رایانه­ای به صورت عدم ایفای تعهد توسط شرکت­های طرف قرار داد بود که خود نیز ممکن است ناشی از سوءنیت و قصور متعهد و یا عدم تبیین دقیق موضوع تعهد و قرارداد باشد.
بر اساس اطلاعات موجود اولین جرم اینترنتی در ایران در تاریخ 26 خرداد 1378 به وقوع پیوسته یک کارگر چاپخانه و یک دانشجوی کامپیوتر در کرمان اقدام به جعل چک­های تضمینی مسافرتی کردند و چون تمایز و تفاوت چندانی بین جرم اینترنتی و جرم کامپیوتری وجود ندارد عمل آنها جرم اینترنتی محسوب می­گردد1 .
که با توجه به گسترش رایانه و تکنولوژی اطلاعات در ایران گروه­های هکر موسوم به گروه مش قاسم و .. بوجود آمدند و جرم­های نظیر جعل اسکناس، اسناد و بلیط­های شرکت­های تعاونی اتوبوسرانی، جعل اسناد دولتی  از قبل گواهینامه، کارت پایان خدمت، مدرک تحصیلی و جعل چک­های مسافرتی بخشی از این جرایم می­باشد.
با توجه به گسترش رایانه و تکنولوژی اطلاعات در ایران با گسترش تخلفات مرتبط با کپی و تکثیر غیر مجاز نرم افزارها و برنامه­های رایانه­ای سرانجام پس از سال­ها بحث و بررسی قانون « حمایت از پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه­ای» در دی ماه 1379 تصویب شد. که آیین نامه اول آن نیز در 70 ماده تهیه و در اواخر سال 1380 جهت بررسی و تصویب به هیأت وزیران ارسال شد. از طرف دیگر با شیوع و وقوع جرایم مرتبط با رایانه و شبکه جهانی (اینترنت) مقامات قضایی و انتظامی اقداماتی در رابطه با بررسی مبارزه و پیشگیری از جرایم رایانه­ای و آموزش نیروی متخصص در این زمینه به عمل آورند با این وجود بنظر برخی دیگر مواردی از جرایم رایانه­ی در دهه 60 به عنوان اولین جرایم رایانه­ای در این قسم مورد شناسایی واقع شدند یکی از این جرایم که در دادگستری رسیدگی شد و منجر به صدور حکم محکومیت علیه متهم شد. جرم نسخه برداری غیر مجاز بوده که به موجب دادنامه مورخه 3/4/1372 شعبه 65 دادگاه کیفری 2 تهران در خصوص شکایت یک شرکت نرم افزار رایانه­ای مبادرت به صدور رأی می­نمایند که پس از احراز وقوع بزه به استناد بند 11 ماده 23 قانون حمایت از حقوق مؤلفان و
مصنفان و هنرمندان مصوب 1348 متهم را به تحمل مجازات محکوم و حکم به جلوگیری از عرضه نرم­افرارهایی که به طور غیر مجاز تکثیر شده­اند صادر می­نماید1.
1 – باستان، برومند، جرایم رایانه­ای و اینترنتی، انتشارات بهنامی – تهران 1383، ص 54.
1 – سند راهبردی امنیت فضای تولید و تبادل اطلاعات، وزارت ارتباط و فن­آوری اطلاعات.
2-http://www.search .tech target
3- http://www.Aits.tgk1 – cyberspace.
4- عبقری، آدینه، جرایم رایانه­ای جلوه نوین از بزهکاری – پایان­نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، 1377،ص2.
1-www.hamshahrine.ir/details/2412
2- عبدالصمد خرم آبادی، جرایم فنآوری اطلاعات، پایان­نامه دوره دکتری، دانشگاه تهران، 1384، ص37.
3- Advanced Research project Agency (ARPA)
1 – جینادی آنجلیز، جرایم سایبر، ترجمه عبدالصمد خرم آبادی و سعید حافظی، انتشارات شورای عالی اطلاع رسانی، تهران، 1383، ص9.
2 – خرم آبادی، احمد، حقوق کیفری فناوری اطلاعات مسئولیت کیفری ارایه دهندگان خدمات اینترنتی، نشر دادیار، 1391.
3- WWW.hamshahrionline.ir /details/10675
1 – بابازاده. قاسم – خبرنامه انفرماتیک، ش 81، سال 1381
1-WWW.hamshaharionline.ir/dtails/10675
1 – شیرزاد نیک ابادی، کارمان(1383) بررسی جرایم رایانه­ای در حقوق کیفری ایران و حقوق بین الملل پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز.]]>